หูชั้นกลางอักเสบ (Otitis Media / Middle Ear Infection)

ภาวะหูชั้นกลางอักเสบ หรือ “หูน้ำหนวก (Otitis media)” คือภาวะติดเชื้อที่หูชั้นกลางซึ่งทำให้เกิดการบวมแดง และมีของเหลวสะสมข้างหลังแก้วหู ใครก็สามารถเป็นภาวะนี้ได้ โดยที่พบบ่อยที่สุดเป็นทารกอายุ 6-15 เดือน

อาการและสัญญาณของภาวะหูชั้นกลางอักเสบ

ส่วนใหญ่แล้ว ภาวะหูชั้นกลางอักเสบจะเกิดขึ้นอย่างรวดเร็ว และใช้เวลาไม่กี่วันก็หาย (เรียกว่าภาวะหูชั้นกลางอักเสบเฉียบพลัน) อาการหลักๆ ได้แก่ ปวดหู มีไข้สูง อาเจียน หมดเรี่ยวแรง หรือหากหูชั้นกลางมีของเหลวมาก ผู้ป่วยอาจสูญเสียการได้ยินเล็กน้อย ซึ่งเป็นสัญญาณของภาวะมีน้ำข้นในหูชั้นกลาง (Glue Ear)

ในบางกรณีอาจเกิดแก้วหูทะลุ (Perforated Eardrum) และอาจทำให้มีหนองไหลออกจากหู ซึ่งจะทำให้อาการปวดจากของเหลวสะสมจนแก้วหูยืดออกหายไป

สำหรับทารกซึ่งไม่สามารถบอกความต้องการของตนเองได้ ผู้ใหญ่ควรสังเกตสัญญาณต่อไปนี้

• ดึงหรือขยี้หูตนเอง
• ฉุนเฉียว
• เบื่ออาหาร
• มีอาการกระสับกระส่ายในเวลากลางคืน
• ไอหรือน้ำมูกไหล
• ท้องร่วง
• ไม่ตอบสนองต่อเสียงเบา หรือมีสัญญาณว่าการได้ยินไม่ค่อยดี เช่น ไม่เอาใจใส่
• ทรงตัวไม่อยู่

ภาวะแทรกซ้อนจากภาวะหูชั้นกลางอักเสบ

ภาวะแทรกซ้อนจากภาวะหูชั้นกลางอักเสบจัดว่าค่อนข้างหายาก แต่หากเกิดแล้วมักจะมีความรุนแรง ภาวะแทรกซ้อนที่สำคัญ ได้แก่

• โพรงกระดูกมาสตอยด์อักเสบ (Mastoiditis) หรือการติดเชื้อลุกลามออกจากหูชั้นกลางเข้าไปยังโพรงกระดูกที่อยู่ใต้หู (มาสตอยด์) ทำให้เกิดอาการดังต่อไปนี้
  • มีไข้สูง
  • หลังหูบวม
  • หลังหูแดง เมื่อกดแล้วรู้สึกเจ็บ
  • มีของเสียลักษณะข้นไหลออกจากหู
  • ปวดศีรษะ
  • การได้ยินลดลง

โดยส่วนใหญ่แล้ว ภาวะโพรงจมูกมาสตอยด์อักเสบมักต้องทำการรักษาที่โรงพยาบาล ด้วยการให้ยาปฏิชีวนะผ่านเส้นเลือด (Intravenously) หรือในบางกรณีอาจต้องมีการผ่าตัดดูดของเสียอกจากหูและโพรงกระดูกที่ติดเชื้อ

• เกิดภาวะคอเลสทีอะโทมา (Cholesteatoma) หรือมีก้อนผิวหนังงอกเข้าไปอัดแน่นอยู่ภายในหูชั้นกลางและ/หรือในโพรงกระดูกมาสตอยด์
  หากไม่ทำการรักษา คอเลสทีอะโทมาจะสร้างความเสียหายแก่โครงสร้างบอบบางภายในหู เช่นกระดูกขนาดเล็กที่จำเป็นต่อการฟัง อาการของคอเลสทีอะโทมา ได้แก่ ภาวะการได้ยินลดลง ใบหน้าอ่อนแรงครึ่งซีก วิงเวียน หูอื้อ ได้ยินเสียงในหู โดยส่วนใหญ่แล้วจะรักษาด้วยการผ่าตัดกำจัดก้อนผิวหนังดังกล่าวออก
• หูชั้นในอักเสบ (Labyrinthitis) ซึ่งเกิดจากการติดเชื้อในหูชั้นกลางลุกลาม อาการของหูชั้นในอักเสบ ได้แก่ วิงเวียน เวียนศีรษะบ้านหมุน (Vertigo) สูญเสียการทรงตัว สูญเสียการได้ยิน อย่างไรก็ตาม ภาวะหูชั้นในอักเสบมักจะหายได้เองภายในเวลาไม่กี่สัปดาห์ และสามารถใช้ยาบรรเทาอาการได้
• เยื่อหุ้มสมองอักเสบ (Meningitis) มักเกิดจากการติดเชื้อแบคทีเรีย ภาวะนี้นับว่าเป็นภาวะแทรกซ้อนที่พบได้ไม่บ่อยและมีความร้ายแรงอย่างมาก จะเกิดขึ้นเมื่อการติดเชื้อลุกลามเข้าไปยังเยื่อหุ้มชั้นนอกของสมองและไขสันหลัง หากคุณคาดว่าตนเองหรือคนใกล้ชิดมีภาวะเยื่อหุ้มสมองอักเสบ ให้รีบขอความช่วยเหลือจากโรงพยาบาลทันที การรักษามักใช้วิธีให้ยาปฏิชีวนะเข้าเส้นเลือด
  
  อาการของภาวะเยื่อหุ้มสมองอักเสบมีดังนี้
  • ปวดศีรษะรุนแรง
  • อาเจียน
  • มีไข้สูง
  • คอแข็ง
  • อ่อนไหวต่อแสง
  • หายใจถี่
  • เกิดผื่นตุ่มแดงที่ไม่หาย หรือเปลี่ยนสีเมื่อถูกกดทับ (ไม่จำเป็นต้องมีอาการเช่นนี้ทุกครั้ง)
    
• เกิดภาวะฝีในสมอง (Brain Abscess) เป็นอีกภาวะแทรกซ้อนที่พบได้ไม่บ่อย แต่ร้ายแรง หากคุณคาดว่าตนเองหรือคนใกล้เคียงมีภาวะฝีในสมอง ให้รีบขอความช่วยเหลือจากโรงพยาบาลทันที ภาวะฝีในสมองมักจะรักษาได้ด้วยการผ่าตัดร่วมกับการใช้ยาปฏิชีวนะ โดยศัลยแพทย์จะทำการผ่าเปิดกะโหลกและดูดหนองออกจากฝีหรือทำการผ่าฝีออกทั้งหมด
  
  อาการของภาวะฝีในสมอง มีดังนี้
  • ปวดศีรษะรุนแรง
  • เกิดอาการทางจิต เช่น สับสน
  • ร่างกายซีกหนึ่งอ่อนแรงหรืออัมพาต
  • มีไข้สูง
  • เกิดอาการชัก
• ใบหน้าเป็นอัมพาต (Facial Paralysis) เนื่องจากภาวะหูชั้นกลางอักเสบก่อให้เกิดการบวม จนกดทับเส้นประสาทบนใบหน้า การกดทับของเส้นประสาทนี้ทำให้ผู้ป่วยไม่สามารถขยับหรือเคลื่อนไหวใบหน้าบางส่วนหรือทั้งหมดได้ อย่างไรก็ตาม ภาวะนี้เกิดขึ้นได้ยากมาก และถึงเกิดแล้วก็สามารถรักษาให้หายขาดเมื่อเชื้อต้นเหตุได้รับการรักษา

สาเหตุของภาวะหูชั้นกลางอักเสบ

ภาวะหูชั้นกลางอักเสบส่วนใหญ่เกิดจากการติดเชื้อ เช่น หวัด ทำให้มีเมือกสะสมในหูชั้นกลางและทำให้ท่อยูสเตเชียน (Eustachian tube) ซึ่งเป็นท่อเรียวๆ ที่พาดผ่านจากหูชั้นกลางไปยังหลังจมูกเกิดการบวมหรืออุดตันขึ้น ภาวะดังกล่าวทำให้น้ำมูกไม่สามารถระบายออกได้ตามปกติ ทำให้เชื้อโรคแพร่เข้าสู่หูชั้นกลางได้ง่ายขึ้น

การโตขึ้นของต่อมอะดีนอยด์ (Adenoid) ซึ่งเป็นเนื้อเยื่ออ่อนนุ่มที่อยู่หลังคอ ก็สามารถทำให้ท่อยูสเตเชียนอุดตันได้เช่นกัน

ส่วนภาวะหูชั้นกลางอักเสบในเด็ก เกิดขึ้นเนื่องจากสาเหตุต่อไปนี้

• ท่อยูสเตเชียนของเด็กมีขนาดเล็กกว่าผู้ใหญ่
• ต่อมอะดีนอยด์ของเด็กมีขนาดใหญ่กว่าของผู้ใหญ่ค่อนข้างมาก

นอกจากนี้ยังมีภาวะบางอย่างที่สามารถเพิ่มความเสี่ยงต่อการติดเชื้อในหูชั้นกลางได้ เช่น

• ภาวะเพดานปากโหว่ (Cleft Palate) : ภาวะเพดานปากแยกออก ซึ่งเป็นความผิดปกติแต่กำเนิด
• ภาวะดาวน์ซินโดรม (Down Syndrome) : ภาวะทางพันธุกรรมที่ส่งผลให้การเรียนรู้และลักษณะทางร่างกายบางอย่างบกพร่อง

เมื่อไหร่ที่ควรไปพบแพทย์

ภาวะหูชั้นกลางอักเสบมักหายได้เองภายในไม่กี่วัน ควรพบแพทย์เมื่อมีอาการดังต่อไปนี้

• ผ่านไป 2-3 วันแล้วอาการยังไม่ดีขึ้น
• ความเจ็บปวดรุนแรงกว่าเดิม
• มีหนองหรือของเหลวออกจากหู โดยอาจมีหรือไม่มีอาการเจ็บปวดร่วมด้วยก็ได้
• มีภาวะสุขภาพอื่นๆ อยู่ก่อน ซึ่งอาจทำให้เกิดภาวะแทรกซ้อนได้ง่ายขึ้น เช่น โรคซิสติก ไฟโบรซิส (Cystic Fibrosis) หรือโรคหัวใจพิการแต่กำเนิด (Congenital Heart Disease)

วิธีการวินิจฉัยภาวะหูชั้นกลางอักเสบ

ภาวะหูชั้นกลางอักเสบ (Otitis Media) สามารถวินิจฉัยได้ด้วยการใช้เครื่องมือที่เรียกว่า “โอโตสโคป (Otoscope)” เป็นอุปกรณ์พกพาขนาดเล็กที่มีแว่นขยายและไฟฉายติดอยู่ที่ปลาย แพทย์จะใช้เครื่องมือนี้ตรวจสอบภายในหู เพื่อมองหาสัญญาณว่ามีของเหลวในหูชั้นกลาง อันอาจบ่งชี้ถึงการติดเชื้อ สัญญาณที่ว่านั้นได้แก่

• แก้วหูบวมออก
• แก้วหูมีสีแดงหรือเหลืองผิดปกติ
• แก้วหูขุ่นมัว
• แก้วหูแตก
• มีของเหลวในช่องหู หรือท่อระหว่างหูชั้นนอกกับแก้วหู

หากการรักษาไม่ได้ผลหรือมีภาวะแทรกซ้อนใดๆ เกิดขึ้น อาจมีการให้แพทย์เฉพาะทางทำการตรวจสอบเพิ่ม ด้วยวิธีต่อไปนี้

• การทดสอบการทำงานของหูชั้นกลาง (Tympanometry) : การทดสอบเพื่อประเมินว่าแก้วหูตอบสนองอย่างไรกับการเปลี่ยนแปลงของแรงดันอากาศ ระหว่างการทดสอบจะมีการสอดแท่งเข้าไปในหูของเด็ก แท่งนี้จะเปลี่ยนแรงดันอากาศพร้อมส่งเสียงเข้าไปในหู แก้วหูที่มีสุขภาพดีจะต้องขยับได้ง่ายเมื่อมีการเปลี่ยนแปลงของแรงดันอากาศ แต่หากแก้วหูมีการขยับช้าหรือไม่ขยับเลย จะบ่งชี้ว่ามีของเหลวอยู่หลังแก้วหู
• การตรวจวัดระดับการได้ยิน (Audiometry) : การทดสอบด้วยการใช้เครื่องวัดสมรรถภาพการได้ยิน (Audiometer) ปล่อยเสียงในระดับความดังและความถี่ต่างๆ เพื่อดูว่าผู้ป่วยมีภาวะสูญเสียการได้ยินหรือไม่ ระหว่างการทดสอบ ผู้ป่วยจะได้ฟังเสียงผ่านหูฟังแล้วตอบแพทย์ว่าได้ยินเสียงหรือไม่
• การสแกน มักใช้กับกรณีที่มีความเป็นไปได้ว่าจะเกิดการติดเชื้อออกจากหูชั้นกลางไปยังพื้นที่โดยรอบ โดยการสแกนอาจเป็นแบบ CT Scan หรือ MRI Scan

การรักษาภาวะหูชั้นกลางอักเสบ

ส่วนมากแล้ว ภาวะหูชั้นกลางอักเสบจะหายไปเองภายใน 3-5 วัน ไม่จำเป็นต้องเข้ารับการรักษาใดๆ แต่หากมีอาการเจ็บปวดและไข้ขึ้นสูง ก็สามารถใช้ยาพาราเซตามอล (Paracetamol) หรือไอบูโพรเฟน (Ibuprofen) เพื่อบรรเทาอาการได้

ในผู้ป่วยเด็กก็สามารถใช้ยาแก้ปวดได้เช่นกัน แต่ควรตรวจสอบให้แน่ใจก่อนว่ายานั้นๆ เหมาะกับช่วงอายุของเด็ก โดยศึกษาจากฉลากยาหรือปรึกษาเภสัชกร

วิธีการรักษาภาวะหูชั้นกลางอักเสบอื่นๆ ได้แก่

• ใช้ยาปฏิชีวนะชนิดหยอดหู : มักใช้กับผู้ใหญ่และเด็กที่มีภาวะหูชั้นกลางอักเสบเรื้อรัง (Chronic Suppurative Otitis Media)
• สอดท่อกรอมเมต (Grommet) เข้าไปยังแก้วหูเพื่อดูดของเหลวออก : มักใช้กับผู้ป่วยเด็ก ซึ่งวิธีนี้จะใช้เวลาเพียง 15 นาที เมื่อเสร็จสิ้นแล้วสามารถกลับบ้านได้เลย ตัวท่อจะช่วยให้แก้วหูโล่งเป็นเวลานานหลายเดือน และเมื่อแก้วหูเริ่มสมานตัว ท่อก็จะถูกดันออกจากแก้วหูช้าๆ จนหลุดออกมาเองในที่สุด บางกรณีอาจต้องมีการเปลี่ยนท่อ หากของเหลวยังไม่หมดไปจากแก้วหู

การป้องกันภาวะหูชั้นกลางอักเสบ

ภาวะหูชั้นกลางอักเสบไม่อาจป้องกันได้อย่างสมบูรณ์แบบ แต่สามารถลดความเสี่ยงได้ โดยเฉพาะในเด็ก ควรปฏิบัติดังต่อไปนี้

• ดูแลให้เด็กได้รับวัคซีนตามกำหนด โดยเฉพาะวัคซีนปอดอักเสบ (Pneumococcal Vaccine) กับ DTaP/IPV/Hib (5-in-1) วัคซีนป้องกันไข้หวัดใหญ่
• หลีกเลี่ยงการให้เด็กอยู่ในสภาพแวดล้อมที่เต็มไปด้วยควัน โดยเฉพาะควันบุหรี่
• ไม่ให้เด็กดูดนมจากขวดในขณะที่เด็กกำลังนอนหงาย
• หากเป็นไปได้ ให้เด็กทารกดื่มนมมารดาแทนการดื่มนมผง อย่างน้อยในช่วง 6 เดือนแรก เนื่องจากนมแม่มีภูมิคุ้มกันสูง
• เลี่ยงการสัมผัสกับเด็กอื่นที่ไม่สบาย เพื่อลดโอกาสที่จะติดเชื้อ